Ooggetuigen van de vaderlandse geschiedenis

Verschenen in 1991 - Pogingen om waarnemingen of belevenissen in een geschreven verslag om te zetten, doen de realiteit bijna altijd geweld aan. Maar soms weet een ooggetuigenverslag een gebeurtenis uit het verleden in geuren en kleuren tot leven te wekken, op te roepen zoals ze geweest had kunnen zijn, alsof de lezer toegang krijgt tot een skybox met magistraal uitzicht. Dan heeft zo’n verslag de magische werking van een tijdmachine.
 

In het begin van de jaren negentig was Geert Mak als journalist werkzaam voor NRCHandelsblad en de VPRO-radio. In Ooggetuigen van de vaderlandse geschiedenis bracht hij meer dan honderd reportages bijeen die inkijkjes geven in het Nederlandse verleden, beginnend met een overgeleverd fragment van de Griekse ontdekkingsreiziger Pytheas van Massalia, die rond 325 voor Christus onze Waddenkust bereikte. Al die teksten, over belangrijke en onbeduidende gebeurtenissen, zijn zo uiteenlopend als ooggetuigenverslagen maar kunnen zijn: in toonzetting, klankkleur en beoogd publiek. Maar één ding hebben ze gemeen: hun evocatieve kracht. Of, zoals Mak het in zijn inleiding omschrijft, ze bezitten ‘door een enkel, buiten de journalistieke orde vallend detail een bijna pijnlijke helderheid en kracht’.

Het boek, dat bij verschijnen Reportages uit Nederland heette, werd in 1997 herzien en onder meer aangevuld met een reportage uit 1992 over de Bijlmerramp. Het boek verscheen toen onder de titel Ooggetuigen van de vaderlandse geschiedenis. Intussen is er ook een deel Ooggetuigen van de wereldgeschiedenis verschenen, dat Mak samen met de publicist René van Stipriaan samenstelde. Daarbij hanteerden zij dezelfde criteria, alleen nu met een mondiaal perspectief. Zo zijn we aanwezig bij de laatste uren van Socrates, zien we hoe de Rijksdag brandt en maken we de val van de Berlijnse Muur mee. Daarin, in de illusie dat we er bij zijn, schuilt de kracht van een overtuigend ooggetuigenverslag, ‘die flits van herkenning tussen lezer en waarnemer, die kortsluiting tussen heden en verleden, al is het maar voor één ogenblik’. 
In de twee Ooggetuigen-bloemlezingen zien we auteurs aan het werk die Geert Mak bij zijn latere boeken tot inspiratie zullen hebben gediend – beide boeken zijn op te vatten als staalkaarten van voorbeelden om na te volgen.